رضاشاه و همسرانش
رضاشاه در فروردین سال ١٢٥٦ هجرى شمسى در آلاشت سوادکوه از توابع مازندران به دنیا آمد. عباسعلى خان پدر رضاخان از ابوابجمعى فوج سوادکوه بود و مرادعلى خان پدربزرگ وى هم قبًلا در جنگ هرات در سال ١٨٥٦ میلادى کشته شده بود. عباسعلى خان پدر رضاشاه داراى پنج همسر بود که رضاشاه تنها فرزند پنجمین همسر پدرش، نوش آفرین (سکینه یا زهرا) محسوب مى شود.
نوش آفرین پس از مرگ شوهرش عباسعلى، در حالى که فرزندش طفلى بیش نبود، به تهران نزد برادرش مى رود و چندین سال نزد وى زندگى م ىکند. رضاخان به واسطه ازدواج مجدد مادرش نوش آفرین، صاحب یک برادر ناتنى به نام ” حدیکجان آتاباى“ که بعدها اسم کوچک خود را به هادى تغییر داد، شد.
در مورد ازدواج رضاخان نظرات مختلفى وجود دارد. اولین ازدواج وى با دختردایى خود مریم (صفیه، تاجماه) بود که رضاخان ٩ سال با این زن زندگى کرد تا اینکه مریم هنگام نخستین زایمان خود درگذشت و از او دخترى به نام همدم (فاطمه) که بعد به همد مالسلطنه ملقب گردید، باقى ماند. تاج الملوک پهلوى (دومین همسر رضاخان) در مورد اولین ازدواج همسرش (رضاخان) در کتاب خاطرات ملکه مادر مى گوید: ” البته این موضوع را سالها نمى دانستم، تا بعد از شاه شدن رضا. او آن را از من پنهان کرده بود. حالا تاریخش را به خاطر ندارم. ولى یادم هست که یک روز دخترى را همراه خودش به کاخ شهر آورد و گفت: ” این دخترم است. بعد برایم مشروحًا تعریف کرد که موقع خدمت در آتریاد همدان با یک زن همدانى به نام صفیه ازدواج موقت کرده و این دختر حاصل آن ازدواج است. من این زن (صفیه) را هرگز ندیدم.“ بعدها همدم السلطنه تنها فرزند اولین همسر رضاخان به ازدواج هادى (حدیکجان) آتاباى (فرزند پدرخوانده رضاخان) درآمد و این وصلت عاملى براى حضور مداوم خانواده آتاباى در دربار پهلوى شد.
همسر دوم رضاخان تاج الملوک فرزند ” میرپنج تیمورخان آیرملو“ افسر مهاجر قفقاز بود که پس از انقلاب بلشویکى روسیه به ایران آمده بودند. رضاخان هنگام ازدواج با تا جالملوک در سال ١٢٩٤ شمسى درجه یاورى (سرگردى) داشت و از او داراى چهار فرزند به نامهاى شمس (١٢٩٦ش)، محمدرضا و اشرف (١٢٩٨ش) و علیرضا ١٣٠١ش) شد. تاج الملوک پس از فوت رضاشاه با غلامحسین صاحب دیوانى ازدواج کرد. ) صاحب دیوانى در واقع هم سن و سال پسر تاج الملوک بود و عضو یکى از شاخه هاى خانواده متنفذ قوا مالملک شیرازى در استان فارس به شمار مى آمد. غلامحسین خان صاحب دیوانى پس از این وصلت مدارج ترقى را طى نمود و خیلى زود به نمایندگى مجلس شوراى ملى انتخاب گردید.
تاج الملوک پس از وقایع شهریور سال ١٣٢٠ به منظور کسب قدرت بیشتر گاه و بیگاه در سیاست دخالت مى کرد و از هیچ نقشى براى مطرح کردن علیرضا کوچکترین فرزند خود در برابر محمدرضا پهلوى فروگذار نمى کرد. ” ارنست آر. اونى“ عضو مؤثر سازمان سیا که در سال ١٩٧٦ میلادى گزارشى پیرامون ” نخبگان و توزیع قدرت در ایران“ تهیه کرده است، مى نویسد: ” تاج الملوک زمانى درصدد اجراى توطئه اى علیه محمدرضا بوده تا فرزند دیگرش علیرضا را به جاى وى بر تخت سلطنت بنشاند.“ (علیرضا پهلوى تنها برادر تنى محمدرضا شاه بود که در سال ١٣٣٣ شمسى در یک سانحه مشکوک هوایى کشته شد).
در سال ١٣٠٠ شمسى رضاخان تصمیم به ازدواج مجدد م ىگیرد. این بار همسر سوم وى ملکه توران (قمرالملوک) دختر عیسى خان مجدالسلطنه امیرسلیمانى و نوه مهدیقلى خان مجدالدوله از رجال دربار قاجار بود. رضاخان در این سال که مسئولیت وزارت جنگ را به عهده داشت با این ازدواج با خانواده قاجار پیوند خورد. رضاخان براى اینکه همسرانش از هم دور باشند و حسادتهاى زنانه باعث بروز مشکلات ویژ هاى برایش نشود، خانه اى جدید در حوالى چهارراه پهلوى براى ملکه توران احداث نمود. تاج الملوک همسر دوم رضاخان و مادر محمدرضا در کتاب خاطرات ملکه مادر در مورد ملکه توران م ىگوید: ” هیچ زنى چشم دیدن هوو را ندارد. بنابر این بنده را متهم به حسادت و این جور حرفها نکنید. من هم مثل همه زنها از هوو خوشم نم ىآید. اما راه دیگرى نداشتم و ناگزیر بودم به خاطر رضایت شوهرم کوتاه بیایم و شرایط را تحمل کنم. این دختر (توران) دماغى بسیار پرنخوت و سر پر بادى داشت. با آنکه در کمال خوشحالى و رضایت تن به ازدواج داده بود، پس از ازدواج و تولد غلامرضا (١٣٠٢ش) بناى ناسازگارى را گذاشت و هنرش این بود که رضا را تحت تسلط خود درآورده و او را وادار کند تا مرا از قصر بیرون بیندازد و خودش ملکه ایران شود. رضا نتوانست این زن خودپسند را تحمل کند و پس از تولد غلامرضا او را طلاق داد و فرستاد دنبال کارش.“ ملکه توران که هنگام طلاق کمتر از بیست سال داشت از آن دوران چنین یاد مى کند: ” تمام دوران اقتدارش (رضاخان) براى من بیچارگى و نشستن و دیدن و ساختن با ناملایمات بود.“ ملکه توران پس از طلاق از رضاخان در سال ١٣٠٢ شمسى، تا سال ١٣٢٢ ازدواج نکرد. سپس با بازرگان ثروتمندى به نام ذبیح الله ملکپور وصلت نمود و تا هنگام مرگ رضاشاه به همراه تنها فرزندش غلامرضا پهلوى در یکى از عمارتهاى دربار زندگى م ىکرد. وى پس از انقلاب اسلامى مدتى در آلمان به سر برد و در سال ١٣٧٣شمسى در پاریس در خانه سالمندان فوت کرد.
رضاخان درصدد بود تا پس از توران امیرسلیمانى همسر چهارمى برگزیند. براى این منظور از طریق امیرلشکر خدایارخان خدایارى با عصمت الملوک دولتشاهى دختر غلامعلى میرزا مجلل الدوله دولتشاهى که بعدها از سوى رضاخان به سمت ریاست تشریفات داخلى دربار پهلوى منصوب شد، آشنا گردید و پس از چندى وى را به عقد خود درآورد. عصمت الملوک از سال ١٣٠٢ که وارد دربار شد تا تاجگذارى رضاخان در سال ١٣٠٥، سه فرزند به نامهاى عبدالرضا (١٣٠٣ش)، احمدرضا (١٣٠٤ش) و محمودرضا (١٣٠٥ش) و سالهاى بعد دو فرزند دیگر با نامهاى فاطمه (١٣٠٧ش) و حمیدرضا (١٣١٤ش) به دنیا آورد.
عصمت الملوک دولتشاهى به هنگام تبعید رضاشاه، همراه وى به جزیره موریس رفت و پس از چند ماه به تهران بازگشت. وى از ابتدا وارد سیاست نشد. اما از نفوذ خود در به کار گماردن اقوام خویش در پستهاى پر درآمد استفاده شایانى کرد. پس از مرگ رضاخان در ویلاى شخصى خود در شمیران اقامت کرد. پس از انقلاب اسلامى در تهران ماند و در سال ١٣٧٤ شمسى در سن ٩٠ سالگى درگذشت.